استفاده کاربردی حسین فضایلی از تحصیلاتش برای بافت‌فرسوده 
روایت ساکن قدیمی محله فردوسی از خانه‌هایی که به‌هم راه داشت 
کوچه سرشور ۲۸، فرعی آرام عهد ناصری
گذشت زمان و تغییر شرایط زندگی کاربری‌های مختلفی را برای مسیر‌های درون‌شهری مشهد ایجاد کرده است. در طول حدود دویست سال گذشته، صرف‌نظر از مسیر‌هایی که بوده‌اند و اکنون نیستند، مسیر‌های بسیاری هم هستند که تکامل پیدا کرده و در جریان این تکامل از مسیر‌های فرعی، به گذر‌های اصلی تبدیل شده‌اند؛ کوچه «سرشور۲۸» از جمله این راه‌هاست که با گذشت روزگار به یک مسیر اصلی تبدیل شده است.
این کوچه در روزگار ناصرالدین‌شاهی به‌دلیل قرار گرفتن در قسمت انتهای جنوبی محله «سرشور» که دارای باغ‌های بزرگ بوده و درنتیجه کم‌رفت‌و‌آمد محسوب می‌شده، «آرام» نام گرفته است.
اسامی کوچه «آرام» در طول زمان
نکته جالب درباره کوچه «آرام» ثابت ماندن نام این کوچه در اسناد و نقشه‌های شهر مشهد از گذشته تا امروز است. در همه این اسناد و نقشه‌ها نام این کوچه «آرام» ذکر شده است. تنها در چند سال اخیر این کوچه نیز شماره‌ای برای مشخص شدن پیدا کرد و در کنار نام «آرام»، عنوان «سرشور۲۸» هم برای آن ثبت شد.
البته در آخرین تابلوی نصب‌شده در ابتدای این کوچه برای معرفی آن به زائران و مجاوران این نام تغییر پیدا کرده و به کوچه «شهید آرام» تبدیل شده است؛ همچنین بخش انتهایی کوچه آرام را که تابلوی «چهنو۸» بر دیوار آن نصب است نیز به عنوان کوچه «شهید علی‌عسکری۵» نام‌گذاری کرده‌اند. علاوه‌بر‌این، در برهه‌ای از زمان ادامه کوچه «آرام» پس از تقاطع با «چهنو۸» به نام کوچه «شهید‌عبدالله موسوی» هم شناخته می‌شده است.
کوچه «آرام» تا پایان دوران قاجار
برابر نقشه‌ها و اسناد باقی‌مانده از مشهد دوران قاجاری، کوچه «آرام» در آن دوران آخرین فرعی کوچه «سرشور» (از سمت شرق) محسوب می‌شده است. در نقشه باقی‌مانده از مشهد سال۱۲۴۸خورشیدی، این کوچه مسیری غربی‌شرقی است که پس از طی مسافتی تا پای برج و‌باروی شهر ادامه پیدا می‌کرده است. حاشیه شمالی و سپس شرقی این مسیر مسکونی بوده و در همسایگی فضایی سرسبز موسوم به «محوطه سبز پاچنار چاه‌نو» قرار داشته است.
خانه قدیمی کوچه «شهیدعسکری» یا «آرام ۶»
کوچه «آرام» در دوران حکومت پهلوی‌ها
کوچه «آرام» در دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی نسبت به سده قبل تغییرات درخورتوجهی پیدا کرد. نخستین تغییر مهم این دوره، ایجاد نخستین فرعی در آن است که در مرز بین دو فضای مسکونی و سبز باقی‌مانده از دوران ناصرالدین‌شاهی شکل گرفت.
در همین سال‌ها کوچه «آرام» از طریق همین فرعی به کوچه «مهرافروز»، سپس کوچه «چهنو» و از آن طریق به کوچه‌های «روغنگرها»، «منبر‌گلی» و «مشیر» مرتبط شد و اندکی بعد هم از طریق دومین فرعی خود به کوچه «رانندگان» (امام‌رضای۹) متصل شد. بدین‌گونه این مسیر آرام کم‌کم به راه ارتباطی چندین کوچه مهم محدوده تبدیل شد و نقش حلقه وصل آنان را بر عهده گرفت.
این حلقه وصل بودن با امتداد پیدا کردن مسیر اصلی کوچه به طرف شرقی بر اثر تقسیم پلاک‌های بزرگ قدیمی کوچه و مرتبط شدن بخش انتهای این کوچه به کوچه «چهنو»، از طریق فرعی شماره۶ آن، یا کوچه «نایب اسماعیل»، یا «مهرکیش» سال‌های بعد، کامل‌تر شد.
همین افزایش مسیر‌های دسترسی به این کوچه باعث شد کم‌کم کوچه آرامی که به‌گفته خانم «ندافی»، قدیمی‌ترین ساکن کنونی کوچه، در سال‌های کودکی وی هر روز شاهد عبور یکی‌دو گاری اسبی بود، در سال‌های میانی سده ۱۴ شمسی یکی از کوچه‌های پر‌رفت‌و‌آمد فرعی «سرشور» شناخته شود.
بنای قدیمی حسینیه شهیدکامیاب کلاتی‌های گناباد
کوچه «آرام» پس از انقلاب
مسیر تکاملی کوچه «آرام» در سال‌های بعد از انقلاب به دو نحو ادامه پیدا کرد. از یک‌سو با ادامه تبدیل پلاک‌های بزرگ کوچه به پلاک‌های کوچک‌تر تعدادی کوچه فرعی جدید در این مسیر ایجاد شد. اغلب این کوچه‌های جدید بر‌خلاف رسم معمول این نوع کوچه‌سازی‌ها بن‌بست نیستند و به سایر کوچه‌های محدوده مرتبط‌اند.
این مسئله باعث شده است کوچه «آرام» یکی از معدود کوچه‌های بافت قدیمی شهر باشد که تعداد فرعی‌های بن‌بست آن کمتر از فرعی‌های دارای مسیر ارتباطی کامل باشد. اکنون از ۹ فرعی این مسیر چهار فرعی بن‌بست‌اند و پنج فرعی دیگر با سایر کوچه‌های محدوده ارتباط دارند.
اما تغییر مهم‌تر رخ‌داده در محدوده کوچه «آرام» در سال‌های پس از انقلاب نشئت‌گرفته از وقایع رخ‌داده در بافت اطراف حرم‌مطهر‌رضوی در دو دهه اخیر است. تخریب بسیاری از بنا‌های اقامتی قدیم اطراف حرم‌مطهر‌رضوی و پیوستن آنها به بافت حرم و همچنین ایجاد مجموعه‌های اقامتی بزرگ‌مقیاس در محدوده مجاور حرم‌مطهر در دو دهه اخیر باعث شد بسیاری از سرمایه‌گذاران خرد و متوسط به لایه دوم کوچه‌های قرار‌گرفته در اطراف حرم‌مطهر‌رضوی، از جمله کوچه «آرام»، رجوع و با خرید پلاک‌های مسکونی موجود در آنها این پلاک‌ها را به مجتمع‌های اقامتی کوچک و متوسط‌مقیاس تبدیل کنند.
تعداد فرعی‌های بن‌بست کوچه آرام کمتر از فرعی‌های دارای مسیر ارتباطی کامل است
این تغییرات باعث شد که امروزه هیچ پلاک مسکونی در جانب شمالی کوچه «آرام» دیده نشود و در جانب جنوبی کوچه هم به غیر از محدوده بین فرعی‌های شماره ۱ و ۳ و همچنین بخش انتهایی کوچه، یعنی محدوده «آرام ۱۱»، تقریبا همه پلاک‌های کوچه به واحد‌های اقامتی کوچک و بزرگ وابسته به مؤسسات مختلف دولتی و نیمه‌دولتی و همچنین اشخاص حقیقی تبدیل شوند.
این تغییر‌وضعیت تا‌حدی ادامه پیدا کرده است که اکنون پلاک‌های موجود در اغلب کوچه‌های فرعی این مسیر هم به واحد‌های اقامتی تبدیل شده‌اند و کوچه آرامی که روزگاری نماد آرامش و آسایش در محله «سرشور» بود، اکنون به کوچه‌ای بدون آرامش (که در کل ساعات شبانه‌روز محلی برای عبور‌و‌مرور خودرو‌های زائران و مسافران و البته حضور و سکونت آنان در واحد‌های مختلف اقامتی ایجاد‌شده در بدنه آن است) تبدیل شود.
این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که هنوز ساخت‌و‌ساز در این محدوده ادامه دارد و پلاک‌های متعدد بسیاری -چه در راسته اصلی کوچه، چه در فرعی‌های آن- مانند کارگاه‌های ساختمانی هستند.
نامداران کوچه «آرام»
«علی‌اکبر صابری‌فر» را باید شناخته‌شده‌ترین فرد زنده‌ای دانست که دوره‌ای از زندگی خود را در کوچه «آرام» پشت‌سر گذاشته است. او که تنها شهردار پس از انقلاب مشهد است که دو دوره این مسئولیت را بر عهده داشته، سال‌های کودکی و نوجوانی خود را در یکی از خانه‌های مسیر‌های فرعی کوچه «آرام» سپری کرده است.
مرحوم «حاجی رخشنده»، یکی از معروف‌ترین دندان‌ساز‌های تجربی مشهد در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی، دیگر ساکن قدیمی کوچه «آرام» بود؛ همچنین باید از مرحوم «مسئله‌گو» یاد کرد که روزگاری به‌عنوان روحانی مسلط به مسائل مختلف دینی چشم‌و‌چراغ کوچه بود و در سال‌های بعد هم با‌توجه‌به شهادت فرزندش، محمد‌مسعود، در جنگ تحمیلی جایگاه اجتماعی بالاتری در این کوچه پیدا کرد.
مرحوم «ساعدی» (روحانی مردمی) و «حاج‌ناصری‌زابلی» که خانه‌اش بعد‌ها حسینیه شد و مرحوم «سریری‌دبیر» نیز از دیگر چهره‌های شاخص کوچه «آرام» در سده اخیر هستند؛ همچنین باید از خانواده‌های «مردانیان»، «شکفته»، «رحیم‌زاده‌مدنی»، «حسن‌پور»، «مرادی»، «سرابیان» و «روشندل» به‌عنوان دیگر خانواده‌هایی که روزگاری در این کوچه ساکن بوده‌اند، نام برد.
نکته جالب‌توجه این است که نام خانواده «روشندل» هنوز بر در ورودی منزل ایشان (که آخرین منزل کوچه است) خودنمایی می‌کند؛ همچنین باید از دو خانواده «عسکری» و «موسوی» که هرکدام یکی از فرزندانشان در جریان جنگ تحمیلی به شهادت رسید، به‌عنوان دیگر خانواده‌های قدیمی کوچه «آرام» یاد کرد. سرانجام اینکه «حاج‌خانم ندافی» با بیش از هشتاد سال سن، قدیمی‌ترین ساکن کنونی کوچه است.
* این گزارش دوشنبه ۲ مهرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۱۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
